Julius Kambarage Nyerere wuxuu dhashay Maarso 1922 wuxuuna geeriyooday Oktoobar 14, 1999) wuxuu ahaa mid ka mid ah geesiyaashii hormuudka ka ahaa gobonimada Afrika, isla markaana horseed u ahaa abuuritaanka Ururka Midowga Afrika. Waxa uu ahaa naqshadeeyaha falsafada hantiwadaagga Afrika oo wax ka beddeshay nidaamka beeraha Tansaaniya. Wuxuu ahaa ra’iisul wasaarihii Tanganyika madax-bannaan iyo madaxweynihii ugu horreeyay ee Tansaaniya.
Ayrotv.com- Ka dib markii uu si kooban u ahaa ra’iisul wasaarihii ugu horreeyay ee Tanganyika, wuxuu ahaa madaxweynihii ugu horreeyay ee dalka laga soo bilaabo 1962 ilaa 1985. Laga soo bilaabo jagooyinkaas iyo shan iyo soddon sano oo uu ahaa guddoomiyaha xisbiga talada haya, Nyerere wuxuu si qoto dheer u qaabeeyey siyaasadda Tansaaniya. Sida uu qabo fikradda hagaya ujamaa (“qoyska”) hantiwadaaga Afrika, wuxuu dejiyay aragti bulsho oo lagu dhisay mabaadi’da sinnaanta iyo waajibaadka wadajirka ah ee xubnaha ka ah midba midka kale.
Noloshiisa hore
Kambarage (“Ruuxa roobka bixiya”) Nyerere waxa u ka dhashay reer Zanaki (koox yar oo ku nool waqooyiga Tanganyika). Nyerere waxa uu dhiganayay dugsi hoose oo maxalli ah, isaga oo u wareegay 1937 dugsiga sare ee Tabora iyo mid ka mid ah dugsiyada sare ee u furnaa dadka Afrikaanka wakhtigaas.
Wacyiga qaran
Intii u dhaxaysay 1943 iyo 1945 Nyerere waxa uu dhiganayay jaamacadda Makerere, oo ku taal caasimadda Uganda ee Kampala, isaga oo qaatay shahaado macallinimo. Waxay ahayd ku dhawaad wakhtigaas markii uu qaaday tallaabooyinkiisii ugu horreeyay ee ku aaddan mihnad siyaasadeed. 1945kii waxa uu sameeyay kooxdii ugu horaysay ee Tanganyika, oo ka tirsan Ururka Afrikaanka, AA, (koox Pan-Afrika ah oo markii ugu horaysay sameeyay tacliintii Tanganyika ee Dar es Salaam, 1929). Nyerere iyo asxaabtiisa waxay bilaabeen habka AA loogu beddelayo koox siyaasadeed oo waddani ah.
Markii uu helay shahaadadiisa waxbarida, Nyerere waxa uu ku laabtay Tanganyika si uu u qaato boos macalinimo ee Saint Mary’s, oo ah dugsi katoolik ah oo ku yaala Tabora. Waxa uu furay laan maxalli ah oo ka tirsan AA waxana uu kaalin weyn ka qaatay in AA ka soo jeediyo fikradeeda Afrikada dhan oo ay u raadiso madax banaanida Tanganyikan. Si taas loo gaaro, AA waxay isu beddeshay 1948 sidii Tanganyika African Association, TAA.
Helitaanka aragti balaaran
1949kii Nyerere waxa uu ka tagay Tanganyika si uu MA ugu barto dhaqaalaha iyo taariikhda Jaamacadda Edinburgh. Wuxuu ahaa Afrikaankii ugu horreeyay ee Tanganyika ka soo jeeda oo wax ka barta jaamacad British ah, 1952, wuxuu ahaa Tanganyikan ugu horreeyay ee shahaado ka qaata halkaas.
Edinburgh, Nyerere waxa uu ku lug yeeshay Xafiiska Gumaysiga Fabian (oo aan Marxist ahayn, dhaq-dhaqaaq hantiwadaag ah oo gumaysi-diidka ah oo fadhigiisu yahay London). Waxa uu si feejigan u daawaday dariiqa ay Ghana u marayso is-xukunka, waxana uu la socday doodihii ka dhacay Ingiriiska ee ku saabsanaa horumarinta Midowga Afrikada Dhexe (oo laga dhisayo midowga Waqooyiga iyo Koonfurta Rhodesia iyo Nyasaland).
Saddex sano oo waxbarasho UK ah ayaa Nyerere siisay fursad uu si weyn u ballaariyo aragtidiisa arrimaha Afrikada dhan. Markii uu ka qalin jabiyay 1952, waxa uu ku soo noqday si uu wax uga dhigo dugsi Catholic ah oo u dhow Dar es Salaam. Janaayo 24, 1953, wuxuu guursaday macallimad dugsi hoose wax ka dhigta Maria Gabriel Majige.
Horumarinta halganka madaxbanaanida Tanganyika
Waxay ahayd xilli kacdoono ka socdeen galbeedka iyo koonfurta Afrika. Dalka deriska la ah ee Kenya kacdoonka Mau Mau wuxuu la dagaalamayey xukunkii dadka cadaanka ah, waxaana sare u kacay fal-celin qaran oo ka dhan ah abuuritaanka Federaalka Afrikada Dhexe. Laakiin wacyiga siyaasadeed ee Tanganyika meelna uma dhawayn sida deriskeeda waxa ka socda. Nyerere, oo noqday madaxweynaha TAA bishii Abriil 1953, wuxuu xaqiiqsaday in diiradda la saaro wadaninimada Afrika ee dadweynaha loo baahan yahay. Si taas loo gaaro, bishii Luulyo 1954, Nyerere wuxuu TAA u beddelay xisbigii siyaasadeed ee ugu horreeyay Tanganyika, Tanganyikan African National Union, ama TANU.
Nyerere waxa uu ka taxadiray in uu horumariyo fikradaha wadaninimo isaga oo aan dhiiri galin noocii rabshada ahaa ee ka qarxay Kenya ee hoos yimaada kacdoonkii Mau Mau. Masiibada TANU waxay ahayd madaxbannaani ku salaysan rabshado, siyaasad qoomiyado badan, iyo horumarinta wada noolaanshaha bulshada iyo siyaasadda. Nyerere waxaa loo magacaabay golaha sharci dejinta eeTanganyika (Legco) 1954. Waxa uu iska daayay macalinimada si uu u sii wato xirfadiisa siyaasadda.
Dawladaha Caalamka
Nyerere waxa uu u markhaati furay isaga oo ku hadlaya magaca TANU Golaha Ammaanada ee Qaramada Midoobay (guddiga ammaanada iyo dhulalka aan is-maamulayn), labadaba 1955 iyo 1956. Waxa uu soo bandhigay kiiska ku saabsan dejinta jadwal madaxbannaanida Tanganyikan (tani waa mid ka mid ah ujeedooyinka la cayimay ee la dejiyay oo hoos u dhigaya dhul aamin ah oo Qaramada Midoobay ah). Shacaayntii uu dib uga helay Tanganyika ayaa ka dhigtay inuu yahay hogaamiyaha waddaniga ee dalka. Sannadkii 1957kii ayuu iska casilay golaha sharci dejinta ee Tanganyikan isagoo ka mudaaharaadaya madax-bannaanida horumarka gaabis ah.
TANU ayaa u tartamay doorashooyinkii 1958-kii, isaga oo ku guuleystay 28 ka mid ah 30 jago oo laga soo doortay Legco. Si kastaba ha ahaatee, waxaa ka soo horjeestay 34 masuuliyiin oo ay soo magacaabeen mas’uuliyiinta Ingiriiska – ma jirin si ay TANU u hesho aqlabiyad. Laakiin TANU waxa ay sii wadaysay, Nyerere waxa uu dadkiisa u sheegay in “madaxbanaanida ay raaci doonto sida la hubo in shimbiruhu u raacaan wiyisha.” Ugu dambeyntii doorashadii Agoosto 1960-kii, ka dib markii isbedel lagu sameeyay Golaha Sharci-dejinta, TANU waxay heshay aqlabiyadda ay raadineysay, 70 ka mid ah 71 kursi. Nyerere waxa uu noqday madaxa wasiirka Sebteembar 2, 1960, Tanganyika waxay heshay is-xukun kooban.
Madaxbanaanida
Bishii Maajo 1961-kii Nyerere wuxuu noqday ra’iisul wasaare, 9-kii Diseember, Tanganyika waxay heshay madaxbannaanideeda. Janaayo 22, 1962, Nyerere wuxuu iska casilay jagada ra’iisul wasaaraha si uu xoogga u saaro sameynta dastuurka jamhuuriyadda iyo in uu TANU u diyaariyo dawladda halkii laga xorayn lahaa. Diseember 9, 1962, Nyerere waxaa loo doortay madaxweynaha Jamhuuriyadda cusub ee Tanganyika.
Janaayo 22, 1962 –
Habka Nyerere ee Dowladnimada
Ugu horrayn, waxa uu isku dayey in uu siyaasadda Afrika ku dhex milmo qaabka soo jireenka ah ee go’aan qaadashada Afrika. Waxa lagu heshiiyey shirar isdaba joog ah oo qof kastaa fursad u helay in uu sheego waxa uu doonayo.
Si uu gacan uga geysto dhismaha midnimada qaranka waxa uu qaatay luuqada Kiswahili oo ah luqadda qaranka, isaga oo ka dhigay luuqada kaliya ee wax lagu baro goobaha waxbarashada. Tanganyika waxay noqotay mid ka mid ah dhawrka waddan ee Afrikaanka ah ee leh luqadda rasmiga ah ee asaliga ah. Nyerere ayaa sidoo kale muujiyay cabsida ah in dhinacyo badan, sida lagu arkay Yurub iyo Mareykanka, ay u horseedaan iskahorimaad qowmiyadeed Tanganyika.
Xiisado Siyaasadeed
1963-dii xiisadaha jasiiradda deriska la ah ee Zanzibaar waxay bilaabeen inay saameyn ku yeeshaan Tanganyika. Zanzibaar waxay ahayd maxmiyad Ingiriis ah, laakiin 10kii Diseembar 1963, xorriyadda waxay heshay saldanad ahaan (oo hoos taga Jamshid ibn Abd Allah) oo ka tirsan Barwaaqo-sooranka Qaramada Midoobay. Inqilaab dhacay Janaayo 12, 1964, ayaa xukunka lagaga tuuray suldaantii, waxaana la aasaasay jamhuuriyad cusub. Afrikaanka iyo Carabta waxay ahaayeen kuwo isku dhaca markasta, gardarradana waxay ku fiday dhul-weynahaas oo dhan balse ciidanka Tanganyikan ayaa is-difaacay.
Nyerere waxa uu galay dhuumasho waxaana lagu qasbay in uu Ingiriiska ka codsado gargaar milatari. Waxa uu go’aansaday in uu xoojiyo gacan ku haynta siyaasadeed ee TANU iyo dalka labadaba.
1963 kii waxa uu dhidibada u taagay dawlad hal xisbi ah oo soconaysa illaa Luulyo 1, 1992, waxa uu mamnuucay shaqo joojinta, waxaanu abuuray maamul dhexe. Dawlad xisbi keliya leh waxay ogolaatay wadashaqayn iyo midnimo iyada oo aan la caburin aragtiyo iska soo horjeeda ayuu yiri. TANU hadda waxay ahayd xisbiga kaliya ee sharciga ah ee Tanganyika.
Markii amarka la soo celiyay Nyerere wuxuu ku dhawaaqay isku darka Zanzibaar iyo Tanganyika oo ah qaran cusub; Jamhuuriyadii Midowga Tanganyika iyo Zanzibaar waxay yimaadeen Abriil 26, 1964, iyadoo Nyerere uu madaxweyne ka ahaa. Dalka waxaa loo bixiyay Jamhuuriyadda Tansaaniya Oktoobar 29, 1964.
Nyerere ayaa mar labaad loo doortay madaxweynaha Tansaaniya 1965-kii (waxaana loo doortay jagada madaxweynanimo saddex xilli oo isku xigta oo min shan sano ah ka hor inta uusan iska casilin xilka madaxweynanimo 1985-kii Baaqa Aruusha kaas oo dejiyay ajandihiisa siyaasadeed iyo dhaqaale ee Baaqa Aruusha waxa lagu daray dastuurka TANU dabayaaqadii sanadkaas.
Udub dhexaadka ku dhawaaqida Aruusha waxa ay ahayd qaadashada Nyerere ee ku aaddan bulsho hantiwadaag ah oo sinaan leh oo ku salaysan iskaashatooyinka beeraha. Siyaasaddiisa waxay ahayd mid saameyn ku yeelatay qaaradda oo dhan, laakiin ugu dambeyntii waxay muujisay inay khalad tahay. Ujamaa waa kelmad sawaaxili ah oo macneheedu yahay bulsho ama qoys. Ujamaca Nyerere wuxuu ahaa barnaamij is-caawin madax-banaan kaas oo la filayo inuu Tansaaniya ka ilaalinayo inay ku tiirsanaato gargaarka shisheeye. Waxay xooga saartay iskaashiga dhaqaale, isirka/qabiilka, iyo naf-hurnimada akhlaaqda leh.
Siyaasadaha dhaqaalaha
Markii uu xukunka hayay, Nyerere waxa uu hirgeliyay barnaamij dhaqaale hantiwadaag ah (Baaqa Aruusha), isaga oo xiriir dhow la sameeyay Shiinaha, waxa kale oo uu soo bandhigay siyaasadda ururinta nidaamka beeraha ee dalka, oo loo yaqaan Ujamaa, ama “qoyska.”
Nyerere waxa uu rumaysnaa in dadka ay si dhab ah u noqonayaan “shakhsiyaadka” bulshada dhexdeeda – laga bilaabo qoyska, ka dibna u guuraan qoys ballaaran, oo halkaas ka gala bulshada ballaaran. Wershadaha tuulada yaryar, oo la mid ah moodeelka M.K. Gandhi. Waxaa saameeyay Mahatma, Nyerere waxaa la guddoonsiiyay Abaalmarinta Nabadda ee Gandhi 1995. Shaqsinimada waxay horseedaa u adeegidda bulshada. Sidaas awgeed maalku wuxuu u fidi lahaa si siman, oo aan si toos ah u faafin. Inkastoo qaar ka mid ah siyaasadiisa lagu tilmaami karo hantiwadaag, dad badan ayaa u arka in Nyerere uu ahaa marka hore Afrikaan, marka labaadna uu ahaa hantiwadaag. Wuxuu ahaa waxa inta badan loogu yeero hantiwadaaga Afrikaanka ah. Si kastaba ha ahaatee, waxyaabaha lagu amaano hoggaanka Nyerere waxaa kamid ahaa ma uusan ahay hoggaamiye isku dhejiyo kursiga si uu saameyn ugu yeesho hoggaamiyaasha isaga ka dambeeyo, kuwaas oo soo celiyay hanti-wadaaga. Nyerere waxa uu rabay in uu Tansaaniya ka dhigo mid isku kalsoon, kana madax banaan deymaha ay ku leeyihiin quwadihii hore ee gumaystaha ama reer galbeedka. Sida madaxdii kale ee gumaysigii hore, wuxuu u arkayay gumaysiga iyo hantiwadaaga inay masuul ka yihiin hoos-u-dhigga dadkooda.
Siyaasadda arrimaha dibadda
Nyerere waxa uu ka mid ahaa Hogaamiyeyaashii Afrika intii uu socday dhaq-dhaqaaqii Pan-Afrika ee ka dhacay Qaaradda Afrika 1960-kii. Nyerere waxa uu sidoo kale ka mid ahaa asaasayaashii Ururka Midnimada Afrika 1963. Nyerere waxa uu hoy u fidiyay tiro dhaqdhaqaaqyo xornimo doon ah oo Afrikaan ah oo ay ku jiraan African National Congress (ANC) iyo Pan African Congress (PAC) ee Koonfur Afrika, FRELIMO markii ay waxa ay doonayeen in ay afgembiyaan taliskii Bortaqiiska ee Mozambique, iyo ZANLA (iyo Robert Mugabe) halgankii ay ku doonayeen in ay kursiga kaga tuuraan taliskii cadaanka ahaa ee Koonfurta Rhodesia (hadda Zimbabwe).
Laga soo bilaabo bartamihii 1970-meeyadii, isaga oo uu weheliyo Madaxweynihii Zambiya Kenneth Kaunda, waxa uu ahaa hindise iyo hoggaamiye “Dawladaha safka hore”, kuwaas oo taageero aan la aqbali karin u fidiyay ololihii loogu jiray xukunka aqlabiyadda madow ee Koonfur Afrika. Sannadkii 1979-kii, waxa uu Tanzaniya ku hogaamiyay dagaal ka dhan ah Uganda, ka dib markii uu talada hayay kalitaliskii Idi Amin, taas oo keentay in Uganda laga adkaado oo uu Amiin ka musaafuriyo. Si kastaba ha ahaatee, Nyerere ayaa sidoo kale kiciyay afgambigii 1977-kii ee xilka looga tuuray madaxweynihii ugu horreeyay ee Seychelles, James Mancham, wuxuuna ku beddelay hanti-wadaagga Faransiiska-Albert RenÃ, tallaabadaas oo loo arko inay dib u dhigtay horumarka Seychelles sannado badan.
Siyaasadda arrimaha dibadda ee Nyerere guud ahaan waxa ay xoogga saartay dhexdhexaadnimada dagaalkii qaboobaa, iyo intii uu hoggaaminayay, Tansaaniya waxa ay xidhiidh saaxiibtinimo la lahayd Galbeedka iyo Bariga labadaba.
Meel ka baxsan Afrika, Nyerere waxa uu tusaale u ahaa Walter Lini, Ra’iisul Wasaaraha Vanuatu, oo aragtiyihiisa ku aaddan hantiwadaagga Melanesian ay wax badan ku lahaayeen fikradaha uu ka helay Tansaaniya, oo uu booqday. Macallimiinta uu dhiirigeliyay Nyerere ayaa sidoo kale wax ka dhigay Jaamacadda Papua New Guinea 1980-meeyadii, iyaga oo ka caawinaya dadka aqoonta leh ee Melanesians inay bartaan fikradihiisa.
Nyerere waxa uu ahaa cudud hormood u ah dhaqdhaqaaqa casriga ah ee Pan-African, oo hormuud ka ahaa siyaasadda Afrika sannadihii 1970-aadkii, waxaanu ka mid ahaa asaasayaashii ururka Midowga Afrika, OAU, (oo hadda ah Midowga Afrika).
Waxaa ka go’an inuu taageero dhaqdhaqaaqyada xoreynta ee Koonfurta Afrika, wuxuuna ahaa nin si weyn u dhaleeceeya nidaamkii midab-takoorka ee Koonfur Afrika, isagoo guddoomiye u ahaa koox ka kooban shan madaxweyne oo safka hore ah kuwaas oo u ololeynaya in la afgambiyo caddaanka Koonfur Afrika, Koonfur-galbeed Afrika, iyo Zimbabwe.
Tansaaniya waxay noqotay goob la door biday in lagu tababaro ciidanka xoraynta iyo xafiisyada siyaasadda. Xarameynka waxaa la siiyay xubnaha Koonfur Afrika ee Congress-ka Qaranka Afrika, iyo sidoo kale kooxaha la midka ah ee Zimbabwe, Mozambique, Angola, iyo Uganda. Isagoo taageere xooggan u ah Barwaaqo-sooranka Qaramada Midoobay, Nyerere waxa uu ka caawiyay injineer Koonfur Afrika ka saarista iyada oo lagu salaynayo siyaasadaheeda midab-takoorka.
Markii madaxweynaha Uganda Idi Amin uu ku dhawaaqay in la masaafurinayo dhammaan Aasiyaanka, Nyerere waxa uu cambaareeyay maamulkiisa. Markii ciidamada Uganda ay qabsadeen aag yar oo ku taal Tansaaniya 1978dii Nyerere wuxuu ballan qaaday inuu soo ridi doono Idi Amiin. Sannadkii 1979-kii 20,000 oo askari oo ka tirsan ciidamada Tansaaniya ayaa soo galay Uganda si ay u caawiyaan jabhadaha Uganda ee uu hoggaaminayay Yoweri Museveni. Idi Amin wuxuu u qaxay masaafuris, Milton Obote, oo saaxiib wanaagsan la ahaa Nyerere, iyo madaxweynihii Idi Amin ayaa dib u ceshaday 1971-kii, ayaa dib loogu celiyay awoodda. Kharashka dhaqaale ee Tansaaniya ka soo gaaray duulaankii Uganda ayaa ahaa mid aad u xun, Tansaaniyana way awoodi wayday inay soo kabsato.
Xilka Madaxtinimada ka dib
Madaxtinimadii ka dib, Nyerere waxa uu sii ahaa guddoomiyaha CCM ilaa 1990-kii, markii uu xilka la wareegay Cali Xasan Mwinyi. Nyerere ayaa weli si weyn u hadal haaya heerka uu gaarsiisan yahay musuq maasuqa iyo mas’uuliyiinta musuq maasuqa lagu sameeyay xilligii maamulkii Cali Xasan Mwinyi. Waxa uu sidoo kale is hortaagay Jakaya Kikwete in uu u sharaxo xilka madaxtinimo ee dalka, isaga oo ku sababeeyay in uu aad u da’yar yahay oo aanu wadan maamuli karin. Nyerere waxa uu door ku lahaa in Benjamin Mkapa la doorto (Mkapa waxa uu ahaa wasiirka arrimaha dibadda in muddo ah intii uu jiray maamulka Nyerere).
Mid ka mid ah khudbadihiisii caanka ahaa intii lagu jiray shirkii guud ee CCM, Nyerere wuxuu ku yiri Swahili “Ninang’atuka,” taasoo la macno ah inuu siyaasadda si wanaagsan uga baxayo. Waxa uu dib ugu noqday tuulada uu caruurnimadiisii ku dhashay ee Butiama ee galbeedka Tanzaniya. Intii uu shaqada ka fadhiistay, waxa uu sii waday in uu u safro caalamka, isaga oo la kulmay madax kala duwan oo ka tirsan dawladda oo u ololeeya dalalka saboolka ah iyo gaar ahaan xarunta Koonfurta Dhexe. Nyerere markii uu shaqada ka fadhiistay waxa uu u safray si ka badan sidii uu u safri jiray markii uu madaxweynaha ka ahaa Tanzaniya. Mid ka mid ah waxqabadkiisii ugu dambeeyay ee caanka ahaa wuxuu ahaa dhexdhexaadiyaha madaxa ee iskahorimaadka Burundi 1996. Wuxuu ku dhintay cisbitaalka London ee cudurka leukemia Oktoobar 14, 1999.
Julius Kambarage Nyerere wuxuu dhintay bishii Oktoobar 14, 1999, magaalada London, UK, cudurka leukemia. Nyerere waxa uu noqday shakhsi si weyn looga ixtiraamo Tansaaniya iyo guud ahaan Afrika labadaba. Waxa lagu tilmaamay ciwaanka sharafta leh ee mwalimu (erey sawaaxili ah oo macnihiisu yahay macalin).
Xigasho: https://www.diblomaasi.com
