Qodobo kooban oo laga yaabo inaadan waxbo ka ogayn Mudane Aadan Cabdulle Cusmaan”
Qoraalkaan qeyb kamid ah waxaa qalinka u qaatay Cabdiraxmaan Cabdishakuur Warsame oo kamid ah siyaasiyiinta Soomaaliyeed kuwooda wax qorista ku wanaagsan oo inta badan wax ka qoro dhacdooyinka muhiimka u ah jiilka dambe.
Aabihii wuxuu ka tirsanaa ciidankii Daraawiishta, markii Sayidkii la jebiyey, ayuu ku soo laabtay degankiisii, wuxuu la kulmay reerkii oo xoolo beelay, wuxuuna noqday qowsaar xoola raac ah, isagoo maalin Geel la jira ayaa Libaax soo weeraray, Ilaaheey waa ka bixiyey, laakiin dhaawac cuuryaamiyey ayuu kaga tegey.
Aadan Cabdulle Cusmaan (Aadan Cadde) waa madaxweynihii ugu horeeyay Soomaaliya. Aaden Cabdulle Cismaan Daar (Aadan Cadde) wuxuu dhashay Diseember 9, 1908 – wuxuuna geeriyooday June 8, 2007, naaneestiisa caanka ahayd Aadan Cadde’. Isla gobolka Hiiraan ayuu Aadan kusoo barbaaray, halkaas oo uu markii dambe ka bilaabay dhaqdhaqaaqii uu kula biiray Xisbigii Gobanima Doonka ahaa ee SYL 1940-aadkii. Madaxweynihii hore ee Soomaaliya, Aadan Cadde, waxa uu waxbarashadiisii aasaasiga ahayd ku dhameystay magaalada Muqdisho, oo uu markii dambana ku qaatay barashada Cilmiga Maamulka Dowliga ah.
1946-kii waxa loo magacaabay Xoghayaha Qaybta Xisbiga ee Beledweyne, Soomaaliya. 1951kii ayaa golaha deegaanka Mudug waxay u magacaabeen golaha deegaanka, labo sano kadib wuxuu noqday madaxweyne ku xigeenka golaha deegaanka. 1954tii ilaa 1956kii waxa uu ahaa gudoomiyaha ururka dhalinyarada Soomaaliyeed. Waxaa dib loo doortay Maay 1958-kii, wuxuuna xilkan si isku mid ah u sii hayay ilaa 1960-kii, waxaana ku xigeen u ahaa ku xigeenkiisii Xaaji Bashiir Ismaaciil Yuusuf oo noqday Madaxweynaha Golaha Shacbiga Soomaaliyeed.
MD Aadan Cadde waxa uu ku dhashay magaalada Beledweyne ee gobolka Hiiraan. Waxa uu wax ku bartay dugsiyada dawladda, waxaanu ka shaqayn jiray qabanqaabinta bulshada. Soomaaliya waxaa gumeysanayay dowladdii Talyaaniga 1889-kii ilaa 1941-kii, 1929-kii illaa 1941-kii, wuxuuna ka tirsanaa maamulkii Gumeysiga Talyaaniga isagoo u ololeynayay in Soomaaliya ay ka baxdo gumeysiga. Wuxuu ahaa mid u ololeeya midnimada Soomaaliweyn.
1960kii, Aadan Cadde wuxuu soo jiiday dareen qarannimo, wuxuuna kasbaday raallinimada dadka Soomaaliyeed. Waxa si rasmi ah oo dimuquraadi ah loogu doortay madaxweynihii ugu horreeyay ee Soomaaliya 1-dii Luulyo 1960-kii, Qarammada Midoobay waxay ansixisay madaxbannaanida Soomaaliya, ka dibna waxay la midowday maxmiyaddii hore ee Ingiriiska ee British Somaliland, oo hore u heshay xorriyaddeeda. Xornimada 26-kii Juun 1960-kii, maamulkiisu wuxuu xoogga saaray burburinta dhaxalka gumeysiga iyo sidii loo midayn lahaa ummadda Soomaaliyeed.
Xirfadiisa siyaasadeed – SYL
Aadan Cadde waxa uu ku biiray urur siyaasadeedkii la aasaasay ee Somali Youth League (SYL) sannadkii 1944-tii, ururkaas oo ahaa urur wadani ah oo u ol’olaynayay in Soomaaliya xor noqoto. Isaga oo si degdeg ah uga soo baxay darajadaas, waxa uu noqday xoghayihii deegaanka ee SYL laanteeda Beledweyne 1946. Toban sano ka dib, waxa uu noqday Guddoomiyaha Golaha Sharci-dejinta Qaranka, ugu dambayntiina waxa uu hoggaanka u qabtay SYL lafteeda laba sano ka dib.
Halgankiisa Madaxtooyada
Markii ay Soomaaliya xornimadeeda qaadatay 1960-kii, Aadan Cadde waxa uu caan ka noqday inuu ahaa nin waddaniyadda ay ku weyn tahay. Isku soo wada duuboo, waxa loo doortay Madaxwaynihii ugu horeeyay ee dalka, xilkaas oo uu hayay 1960 ilaa 1967. Muddadii uu xilka hayay, waxa uu si firfircooni ah u raacay siyaasad qaran oo aan laga fiirsan oo ku aaddan soo celinta dhulalka Soomaaliyeed ee lumay. Dhacdooyinka la xusi karo waxaa ka mid ah 1964-kii dagaalkii Xabashida iyo Soomaalida, Dagaalkii Shifta ee Kenya, Jabhadda Front de Libération de la Côte des Soomaalida ee u dagaalamaysay Madax-bannaanida Jabuuti iyo sidoo kale taageeridda ELF ee Eriteriya iyo Kacdoonkii Bale ee Oromada ee Itoobiya.
Xubnihii ay isku hayeen ee Kenya iyo Itoobiya ayaa 1965kii kala saxiixday heshiis difaac ah si ay u xakameeyaan waxa ay u arkayeen balaarinta albaabadooda. Madaxweyne Aadan oo ka duulaya siyaasadahaas, wuxuu kaloo Soomaaliya ku daray ururro dhowr ah oo u ololeeya xorriyadda iyo xorriyadda dhammaan dalalkii la gumeysan jiray sida Dhaqdhaqaaqa Aan Isbahaysiga ahayn, Ururka Midowga Afrika iyo Shirweynaha Muslimiinta Adduunka oo ay Soomaaliya marti-gelisay. Shirweynihii 6-aad ee Kongress-ka ee 1966. Waddamada xusidda mudan ee Soomaaliya waagiisii u doodi jirtay oo rag iyo maalba ku taageertay waxaa ka mid ahaa Koonfur Afrika iyo Falastiin dagaalkii lixda maalmood socday.
Bilowgii horumarka Soomaaliya 1964
Soomaaliya oo loo yaqaanay Swizerland ee Afrika suuqa xorta ah iyo dimoqraadiyada, Soomaaliya xilligii Madaxweyne Aadan Cadde waxay waday qorshe dhaqaale oo dhexdhexaad ah si loo horumariyo dakhliga gudaha. Qorshihiisii shanta sano ee ugu horeeyay ee la dacaayadeeyay (1963-1967) waxa uu muujiyay istiraatijiyad horumarineed oo fudud oo ay ku urursan tahay dhawr mashruuc oo kala duwan: wax soo saarka sokorta oo kordhay iyada oo la balaarinayo awoodda wax-soo-saarka warshadda hadda jirta ee Jowhar; horumarinta baakadaha hilibka, habaynta kalluunka, caanaha iyo waxyaabaha caanaha laga sameeyo, dunta, iyo dhawr warshadood oo kale; dhismaha ama hagaajinta tiro waddooyin ah; saddex dekedood oo laga dhisayo Kismaayo, Berbera, iyo Muqdisho; balaadhinta waraabka beeraha iyo calafka; samaynta tiro beero dawladeed ah; horumarinta adeegyada bulshada qaarkood, oo ay ku jiraan waxbarashada iyo caafimaadka. Qoondaynta qaybaha maalgelinta qorshaysan waxay ka tarjumaysay mudnaanta ka weyn ee kaabayaasha jirka marka loo eego horumarinta beeraha ama dejinta dadweynaha. In kasta oo qorshuhu ahaa barnaamij kharash dawladeed, haddana waxa uu dhiirri-gelin weyn siiyey ganacsiga gaarka loo leeyahay, isaga oo siinaya dhiirigelin qaab ilaalin ah, ka-dhaafitaan cashuuraha qaarkood muddo xaddidan iyo bixinta amaahda shuruudo ku habboon shirkadahaas loo diyaariyey inay maalgashadaan. warshadaha oo leh baaxad macquul ah si ay u noqdaan kuwo faa’iido leh, aasaaskoodana ay tahay mid la jecel yahay oo ku jirta danta qaranka.
Doorashadii Madaxtinimadda ee 1967-kii, Aadan Cadde waxaa ka guuleystay Cabdirashiid Cali Sharma’arke oo ahaa Ra’iisul Wasaarihiisii hore. Muddo xileedkiisii madaxweyne waxa uu dhammaaday Luulyo 6, 1967. Aadan Cadde waxa uu aqbalay guuldarada, isaga oo taariikh ka dhigay Qaaradda Afrika oo noqday madaxii ugu horreeyay ee Afrika (marka laga reebo Laybeeriya) uu si nabad ah xukunka ugu wareejiyo qof si dimoqraadi ah loo doortay.
Cabdirashiid Cali Sharma’arke waxaa labo sano kadib dilay mid kamid ah ilaaladiisa. Dilkaasi waxa uu horseeday afgambi aan dhiig ku daadan oo ay qaadeen Ciidanka Soomaaliya 21-kii Oktoobar 1969-kii, maalin kadib aaskii MD Cabdirashiid Cali Sharma’arke waxaa hogaaminayay Sarreeye Gaas Maxamed Siyaad Barre, oo xilligaasi taliye u ahaa ciidanka.
Maanafeesto
Sannadkii 1990-kii, markii uu billowday dagaalladii sokeeye, Aadan Cadde oo ay weheliyaan Wasiirkii hore ee Warfaafinta Ismaaciil Jimcaale Cosoble, Wasiirkii hore ee Waxbarashada Xasan Cali Mire, iyo ilaa 100 kale oo siyaasiyiin Soomaaliyeed ah ayaa saxiixay qoraal ay ku muujinayaan walaaca ay ka qabaan colaadda iyo dib u heshiisiinta. Mudane Aadan Cadde waa la xiray, waxana uu ku jiray xabsiga ilaa burburkii ugu dambeeyay ee taliskii Siyaad Barre.
Noloshiisa iskorisnimo
Hooyadii iyo Aabihii way kala tageen, isagoo sanad jir ah ayeyna geeriyootay. Laakiin odaygu wuxuu ku baxsaday gobbonimada Reerka uu Geela u raacayey oo ahaa Cawlyahan, reer Cali, kuwaasoo daryeel buuxa u fidiyey odoyga. In kastoo uu mar danbe baadigoobay si uu ugu abaalgudo, hadana uma suuragelin in uu helo reerkaas.
Wuxuu u wareegay Xuddur, ka dibna Baydhabo, Aabe Cabdulle Cusmaan, macalin Quraan ayuu Baydhabo ka noqday, halka Aadan uu billaabay inuu maalinkiina suuqa ka xoogsado, galabkiina iskuul dhigto. Muddo ka dib wuxuu wareegay Jannaale, oo loo bedelay ninkii Talyaaniga ahaa ee uu adeegaha u ahaa.
Talyaanigu Soomaalida uma ogallayn tacliin dugsi hoose dhaafsiisan, laakiin Aadan wuxuu ahaa nin aqriska jecel oo Jannaale uga soo lugeeya Muqdisho, si uu u iibsado ama u amaahdo buugaag uu aqristo. Waxaa saamayn taban ku yeeshay hab-dhaqanka gumaystaha faashistaha ah, taasoo gubaysay damiirkiisa. Markuu u adkaysan waayey dhaqanka gumaystaha ayey isaga iyo saaxibkiis Maxamd Ciise Faarax isaga tageen shaqadii, waxaase dusha loo saaray eedeyn ah in ay lacag xadeen, tuhmadaas oo caddayn looga dhigay in noloshooda iyo dakhligooda uu kala badan yahay. Aadan si aftahannimo leh ayuu Maxkamada horteeda iskaga difaacay, waana la sii daayey markii danbi lagu waayey. Laakiin guddoomiyaha degmada Marka ee talyaaniga ahaa oo ka caraysan sida kalsoonida iyo afatahannimada leh ee uu Aadan isku difaacay ayaa dharbaaxo wajiga ka saaray. Waxay ahayd urugo kale oo Aadan la tiilay.
Baydhabo ayuu ku soo laabtay, hoteel ayuu ka shaqo bilaabay, oday Talyaani ah oo meherada lahaa ayaa ku eedeyey in uu xiriir la leeyahay inan uu dhalay oo ay Aadan saaxiibo ahaayeen, shaqadiina wuu ka eryey. Janaale ayuu mar kale dib ugu laabtay.
Culayska cunsiyaradeed, waxaa ugu soo siyaaday in Aabihii uu geeriyooday. Muddo ka dib ayuu Beledweyne u wareegay, halkaasoo uu ka furay xaruntii SYL oo uu muddo wakiil uga ahaa. Sheekh Cali Jimcaale iyo C/llaahi Ciise ayey halkaa isku barteen oo ay rafiiq siyaasadeed noqdeen. Aadan wuxuu ahaa is koris, halgan adag nolosha ka soo maray. Haddii ay tahay tiiraanyadii uu ka dhaxlay bahdilkii, xabsigii, cunsuriyadii, iyo masabidkii ay gumaystaha kula kaceen, murugada dhimashada labadiisa waalid, tebista kalgacalkii iyo korintii uu kaga baahnaa.
Madaxweynihii ugu horreeyay Soomaaliya, Aadan Cabdulle Cusmaan
Laakiin casharada nolosha marna hamigiisa iyo hankiisa ma jebin, balse wuxuu kaga faa’iidaystay in fursadihii waawaynaa ee soo maray uu dalka iyo dadka Soomaaliyeed kaga faa’iideeyo. Ma jiro xil macno leh uusan dalka ka soo qaban, wuxuu soo noqday ku xigeenka Golaha xukun gaarsiinta (Territoral Council), 1953-54, Guddoomiyaha Baarlamaanka Daakhiliga ahaa 1956-59, Madaxweyne KMG ah 1960-61, Madaxweynaha Jamhuuriyadda 1961-67, iyo in muddo ah uu ahaa guddoomiyaha ama xoghayaha Guud ee Xisbiga SYL.
Aadan aqriskiisu wuxuu la xariiray dhadhaqaaqyada siyaasadeed ee dunida seddaxaad ka socday, gaar ahaan Afrika, taariikhda iyo siyaasada. Waxaad ka garan kartaa sida uu wacyigiisa siyaasadeed u dhisnaa dooddii dhexmartay isaga iyo Giuseppe Brusasca oo ahaa wasiirka Afrika ee arrimaha dibdedda Talyaaniga.
Brusasca ayaa ku galad sheegtay in Talyaanigu ay Soomaalida u dhiseen jidad iyo Isbitaallo, biyo, nadaafad, iyo shaqo abuurna u sameeyeen, Aadan wuxuu ugu jawaabay inta aad sheegtay wax ka fiican in Ingiriisku Soomaalida u sameeyey oo ah, in uu ogolaaday xorriyad hadalka, xisbi dhisasho, iyo ka arrinsashada siyaasadda.
Markii uu Xaaskiisa doonanayey laba maalin ayuu doon sii saarnaa, isagoo Hobyo ka degay, ka dibna Gaalkacyo kaga sii lugeeyey, si uu uga doonto gabadha Aabaheed, Muuse Mataan oo ku shardiyey in uu Gaalkacyo ugu yimaado.
Aadan Cabdulle (AUN), wuxuu ahaa nin tawaaduc badan, qunyar socod ah, dad isku wad ah, tanaasul badan, taasoo kasabsiisay awood burji oo ay dadku kaga haybadaystaan. Wuxuu ahaa nin ku adag go’aannada danta guud, u dabacsan kuwa isaga quseeya. Tusaale ahaan, wuxuu diiday in uu lacag bixiyo, ama ballan qaadyo xilal iyo qandaraasyo sameeyo labo jeer ee uu xilka Madaxweynaha u tartamay.
Isagoo eryi kara Raysalwasaare C/rashiid Cali Sharmarke (AUN) oo ay arrimo badan iskula dhaceen ayuu ka maagay, sababtuna wuxuu Aadan buugiisa xusuus qorka ku sheegay in uu diiddanaa in Madaxweynayaasha ka dibkii iman doona ay dhaqankaas yeeshaan, wuxuu la sugay doorashadii Baarlamaanka ee 1964-tii, markaasoo uu ku bedelay C/risaaq Xaaji Xuseen.
Wuxuu kaloo ka maagay in uu C/llaahi Ciise oo Golihii Dhexe ee SYL, iyo inta badan Baarlamaanka ay u rabeen in uu Raysalwasaare u magacaabo, sababo la xariira isku dheelitirka beelaha iyo in C/laahi oo ahaa Raysalwaraasihii xukuumaddii daakhiliga, loona baahan yahay in ay xubnaha kale ee Xisbiga (SYL) ay fursado helaan.
Markii laga adkaaday doorashadii 1967, ayaa Sh Cali Jimcaale iyo rag kale u soo soo jeediyeen in uu diido, ka dibna inqilaab la sameeyo, Aadan si adag ayuu arrinkaas kaga horyimid. Aadan wuxuu wuxuu lahaa aragtida lagu aasaasay ururka Islaamka.
Waxaa intaa dheer iyo muddo 50 sano uu maalin walba qorayey dhacdooyinka uu la kulmo oo qaybo ka mid ah uu Maxamad Ciise Turunji ka qoray buuga qiimaha leh ee mar kale Aadan Cade i baray (President Aden Abdula, His life and Legacy), kaasoo aan kula dardaarmayo cid kasta oo siyaasada Soomaaliya daneynaysa in aqrido.
Burburkii kadib, markii xabsiga laga sii daayey Aadan Cabdulle Cismaan wuxuu intiisa badan noloshiisa ku qaatay gudaha Soomaaliya, wuxuuna ku noolaa gudaha beertiisa Janaale, ee koonfurta Soomaaliya. Maay 22, 2007 ayuu geeriyooday mudane Aadan Cabdulle Cismaan AUN. Dowladdii KMG ahayd ee uu markaas madax ka ahaa Madaxweynihii hore ee Soomaaliya Cabdullaahi Yuusuf Axmed, ayaa ku dhawaaqday 21 maalmood oo baroor diiq ah, waxaana loo sameeyey xus qaran, waxayna soo saartay bayaan ah in Aadan Cadde loo sameyn doono aas qaran. Sidoo kale, waxaa loogu magac daray garoonka diyaaradaha ee Muqdisho ‘Aden Abdulle Airport.
Xigasho: www.diblomaasi.com
